حضرت معصومه(س) از زنان افتخارآفرین در تاریخ تشیع است که ابعاد مختلفی از یک بانوی الگو را به تصویر کشید؛ او از یک سو دختری عالم و فاضل و اهل عبادت بود و از سوی دیگر در سفر از مدینه به سمت خراسان کنشگری سیاسی و اجتماعی یک بانوی مسلمان را به رخ کشید.

این چهره تابناک سرانجام در سفر قم وفات یافت؛ سالروز میلاد این بانوی مکرمه در تقویم جهموری اسلامی ایران به عنوان «روز دختر» نامگذاری شده است.

 در گفت‌وگو با زهرا فخرروحانی، استاد حوزه و دانشگاه و کارشناس دین به بررسی برخی موضوعات از جمله کرامت دختر در متون اسلامی، چرایی تغییر نگاه دختران نسل جدید و کنشگری مطلوب و مورد انتظار از دختران در دوره فعلی پرداخته ایم که در ادامه می‌خوانید.

در سالروز میلاد حضرت معصومه(س) هستیم که به عنوان روز دختر نام نهاده شده است؛ به نظر شما کرامت واقعی دختران از منظر متون دینی چیست؟ 

در مورد نگاه دین به داشتن دختر، روایات متعددی داریم که دختر را به عنوان نعمت برشمرده‌اند؛ پیامبر اکرم(ص) فرمودند دختران مایه برکت هستند؛ باز فرمودند فردی که یک فرزند دختر داشته باشد خداوند متعال کمک‌کار و معین او خواهد شد و برکت و مغفرتش را شامل حال او خواهد کرد. همچنین فرمودند در هر روز 12 برکت و رحمت الهی بر خانه‌ای که دختران در آن زندگی می‌کنند نازل می‌شود و آن منزل مورد زیارت و دیدار فرشتگان قرار می‌گیرد و ملائکه برای پدر دختران در هر روز و شب ثواب یک‌سال عبادت را در کارنامه عمل او ثبت می‌کند.

ایشان همچنین فرمودند که دختران باقیات الصالحات به شمار می‌آیند و مایه بشارت هستند. فرمودند شخصی که یک فرزند دختر دارد، این دختر برای او بهتر از هزار حج و هزار جهاد در راه خدا است و بهتر از هزار قربانی شتر و هزار مرتبه مهمانی‌دادن. همچنین فرمودند مردی که سه دختر داشته باشد خداوند مسئولیت جهاد و تکالیف سنگین و شاق را از دوش او برداشته است و باز فرمودند بهترین فرزندان شما، دختران هستند زیرا خوب و نیکو و مایه انس هستند و از شما پذیرایی می‌کنند.

این روایات نشان می‌دهد عنایت ویژه به دختر در نصوص دینی شده است و جالب اینکه این دسته روایات همگی از پیامبر(ص) صادر شده است زیرا در عصر نبوی این تعارض و نگاه نادرست به دختر بودن وجود داشته است و مردم تمایز زیادی میان جنس دختر و  پسر قائل بودند و پیامبر(ص) به رسول خودش توصیه کرد که جایگاه دختر را بالا ببرد تا غبار جاهلیت برداشته شود. سوره مبارکه کوثر را نازل فرمود و فاطمه(س) را کوثر و خیر کثیر نامید تا هر عنایتی را از مجرای این دختر به پیامبر(ص) اعطا کند و تا قیامت خیرات تکثیر می‌شود.

در شرایط کنونی به هر دلیل درست یا نادرستی بخشی از دختران و زنان جامعه احساس می‌کنند برخی ارزش‌ها مانند حجاب و خانه‌داری و ... که در گذشته تأکید زیادی بر آن بود ضد ارزش و کرامت زنان است، علت این تغییر نگاه و راهکار اصلاح این نگاه چیست؟ 

به نظر من دختران جوان در انتخاب نگاه متفاوت مقصر نیستند، حدود 10 سال است که ناطقه فرهنگی کشور، خاموش و ساکت است و این دختران حاصل 10 سال سکوت ناطقه فرهنگی هستند و نهادهای فرهنگی در جای خودشان ادای تکلیف نکردند. از آیات 10 تا 12 سوره تحریم فهمیده می‌شود که زنان سنگ بنای جامعه انسانی و الهی هستند؛ خداوند در این آیات دو بانو را برای جامعه مثال زده است؛ یکی همسر فرعون که در خانه کفر بزرگ شد و انسانی الهی بود و دیگری مریم(س) که فرصت زندگی خانوادگی برای او فراهم نشد و  از این دو آیه معلوم می‌شود جامعه ایمانی، مسیر خود را از طریق زن پاکدامن و مؤمن و جامعه شیطانی هم مسیر خود را از طریق زن عصیانگری چون همسر نوح پیدا می‌کند؛ یعنی زنان، تعیین‌کننده بسترهای فرهنگی و ضدفرهنگی هستند و آن را تقویت یا ایجاد می‌کنند و این مسئله وظیفه مضاعفی بر دوش متولیان امر فرهنگی می‌گذارد.

در جامعه ما تقسیم فضاهای فرهنگی حتی در حرم‌های شریف معمولا ناعادلانه است یعنی در حرم‌های مطهر هم معمولا بهترین قسمت‌ها به آقایان اختصاص دارد، سالن‌های ورزشی و کتابخانه و ... و هر چیزی که چاره‌ای در اختصاص آن وجود ندارد و اضافه است برای خانم‌ها قرار داده می‌شود و این یعنی ما هنوز پیام قرآن و دین را نفهمیده‌ایم؛ یعنی هنوز ایمان نداریم که زنان فرهنگ‌ساز هستند و اگر قرار است فرهنگ را تقویت یا تضعیف کنیم باید نگاه دخترانه و زنانه داشته باشیم.

انقلاب ما در دنیا به انقلاب چادری‌ها معروف است؛ امام فرمودند تفاوت انقلاب ما با انقلاب‌های دیگر در این است که از درون خانواده شروع شده است و به همین دلیل هیچ وقت، خاموش و آرام نمی‌شود؛ سایر انقلاب‌های دنیا وقتی به مطالبات گروهی و حزبی خود می‌رسند سرد و خاموش می‌شوند ولی انقلاب ما چون از درون خانواده شروع شده است توفنده و پویاست.

ما معتقدیم بیشترین دریافت انسان از طریق چشم و بینایی صورت می‌گیرد، حواس 5 گانه ما از 5 طریق آموزه‌هایی را به ما منتقل می‌کنند ولی بیشترین تاثیرپذیری از ناحیه چشم است و دشمن برای این بخش برنامه مفصلی دارد و برای میلی‌متر میلی‌متر فضاهای ما، از تصویر روی جامدادی دختران تا فیلم‌های سینمایی، مرتبا فرزندان ما را با پیام‌های ضد فرهنگی و ضد اخلاقی بمباران می‌کند و در این فضا ما نه امکان مقابله داریم و نه به صورت جدی درصدد مقابله هستیم؛ هنوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت علوم و آموزش و پرورش و نهادهای متولی دیگر سر جای خودشان نیستند و دختران دستشان از دامن ارزش‌ها جدا شده است و این جای نگرانی هم دارد.

در اتفاقاتی که سال قبل رخ داد و آغازگر آن دختران بودند، برای اولین بار دیدیم دختران به شکل معترض حضور یافتند  و این شاید هشداری برای متولیان فرهنگی جامعه باشد که به صورت جدی این بخش را مورد نظر قرار دهند. طبعا در چنین فضایی، ارزش‌هایی که نسل گذشته به آن باورمند بودند کمرنگ شده است، حجاب، خانه‌داری و مادرشدن به جای آن که به عنوان ارزش برای زن تلقی شود به ضدارزش تبدیل شده است و باید ببینیم برای جایگزینی نگاه سالم برای دختران چه طرحی داریم.

راهکار شما برای اصلاح این روند چیست؟

دشمنان به تعبیر مقام معظم رهبری برای از بین بردن دختران ما با برنامه وارد شده‌اند و ما نمی‌توانیم بدون برنامه وارد شویم، هنوز دختر جوان و نوجوان ما الزامات هویتی خود را تشخیص نمی‌دهد و نمی‌شناسد، دختر جوان باید بداند چگونه هویت او در جامعه شکل می‌گیرد و می‌تواند نقش‌های خود را ایفا کند؛ امروز حد و حدود برخی مسائل برای دختران ما روشن نیست و چالش هویتی ایجاد شده است. چگونه دخترانه زیستن و عمل کردن و مؤثر بودن در جامعه برای دختران ما روشن نیست.

دختران ما از یک مدل سنتی قدیمی به سمت مدلی که جامعه جهانی برایشان تعریف کرده حرکت کرده‌اند و دختر ایرانی بین سنت و مدرنیته گرفتار شده است و در حقیقت در تشخیص این مانده است که چه باید بکند و این مقولاتی است که باید به سمت روشن کردن آن برویم. عده‌ای از اندیشمندان ما با دامن‌ زدن به بحث شکاف نسلی درصدد القای این مطلب هستند که ما اصلا نمی‌توانیم صحبت همدیگر را بفهمیم در حالی که اینطور نیست و نسل جدید اقتضائات خودش را دارد و اگر وارد فهم این نسل شویم آنقدر هم پیچیدگی نخواهیم دید.

نکته این است که معنویت در نسل جدید کمرنگ شده است و این شاخصه هر کسی است که در دنیای جدید در برابر مانیتورینگ قرار می‌گیرد. چشم او از زرق و برق دنیا پر می‌شود؛ دختران ما باید من کیستم را برابر چشم خود قرار دهند و بدانند چه مقصدی را برای آینده خودشان در نظر گرفته و تعریف کرده‌اند. به زندگی چه نگاهی دارند و انتهای مسیر را چگونه می‌بینند و چه الزاماتی را باید در خودشان تقویت کنند. ما به شدت در دنیای معاصر به این مسئله نیاز داریم.

در جامعه ما که خانواه‌محور است باید حقوق دختران به رسمیت شناخته شود؛ ازدواج بهنگام و مناسب از جمله این حقوق است که البته برای همه جوانان اولویت است. در جامعه‌ای که قرار است حکمرانی خانواده‌محور داشته باشیم، باید برای اینکه دختران و جوانان ازدواج به موقع داشته باشند تدابیری اندیشید؛ خانواده می‌تواند جلوی خیلی از مشکلات و گرفتاری‌ها را بگیرد؛ الان موانع زیادی بر سر راه جوانان وجود دارد؛ مثلا دختر جوان تحصیلکرده نمی‌داند چگونه می‌تواند تحصیل را با اشتغال در کنار هم داشته باشد؛ مادر بودن چگونه با اشتغال و تحصیل جور در می‌آید، دختر وقتی تحصیل را هدف خود قرار داد ازدواجش را به تاخیر می‌اندازد و گرفتار تناقض؛ زندگی یا تحصیل است و ما هنوز نتوانسته‌ایم برای این تعارضات پاسخ خوبی پیدا کنیم.

ازدواج در کشور ما از نظر رسم و رسوم، مناسک بسیار پیچیده و سختی دارد و گویی ازدواج پایدار یعنی اینکه دو نفر از نظر شغل و زندگی و مسکن به ثباتی رسیده باشند و در این شرایط، سایر معیارهای کفویت کمرنگ شده است و این سختی سبب شده است تا جوانان اشکال دیگر همباشی را انتخاب کنند و این به معنای از دست دادن فرصت زندگی است. آمار دوره کرونا نشان داد که ما در مناسک ازدواج، تحولی را شاهد بودیم، بسیاری از مردم در مناسک ازدواج به انتهای خط رسیده‌اند و دوست دارند این روند تغییر کند ولی مدل ازدواج سنتی و مدرن هر کدام آسیب‌هایی برای جوانان دارند که باید با دقت به آن نگاه شود.

ما نمی‌توانیم منکر تاثیرپذیری زنان و دختران کشور از مدرنیته شویم و در عین حال با اینکه مطالعات انتقادی و تطبیقی ضروری است به نظر می‌رسد کم‌کاری‌ها زیاد است، تحلیل شما چیست؟ 

شایسته است نهادهای متولی امر پژوهش مانند حوزه و دانشگاه مطالعات دقیقی داشته باشند و زشتی و ثمره منفی آن را به دختران ما نشان دهند؛ در این زمینه کارهایی انجام شده است ولی هنوز خلا کارهای ارزشمند و بهینه به صورت جدی وجود دارد گرچه یک نهاد در حوزه و دانشگاه، متولی این امر است ولی سطح توقعات و گرایشات دختران به این موضوعات نشان می‌دهد پاسخ‌های قانع‌کننده به دست آنان نرسیده است و لازم است در این زمینه مطالعات بهینه صورت گیرد و انعکاس آن به صورت روشن‌تری به نمایش درآید.

گفت‌وگو از علی فرج‌زاده